PHÂN BỐ VÀ KÝ CHỦ

Ruồi vàng (Bactrocera dorsalis complex) là loài gây hại phổ biến ở các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới. Ở Việt Nam, chúng phân bố rộng khắp từ Bắc vào Nam, đặc biệt gây hại mạnh tại các tỉnh trồng cây ăn trái tập trung như Tiền Giang, Bến Tre, Đồng Tháp, Vĩnh Long, Sóc Trăng, Hậu Giang, Cần Thơ, và một số vùng miền Đông Nam Bộ.

Không chỉ gây hại trên cây vú sữa, ruồi vàng còn ký sinh và tấn công hơn 80 loại cây ăn trái khác nhau như xoài, ổi, mít, cam, quýt, mận, sapôchê, nhãn, chôm chôm… Chính vì vậy, chúng có khả năng lây lan rất nhanh và khó kiểm soát nếu không áp dụng biện pháp phòng trừ tổng hợp.

ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI VÀ SINH HỌC

Thành trùng ruồi vàng có kích thước nhỏ, dài khoảng 6–8 mm, thân màu nâu vàng sáng, có ánh kim. Cánh trong suốt, hơi ánh vàng, trên cánh có những đường gân nâu đậm tạo thành hình chữ V đặc trưng. Phần ngực có vạch đen, bụng màu vàng có nhiều khoang đen xen kẽ. Mắt ruồi to màu xanh ánh đồng – đây là đặc điểm giúp dễ nhận biết khi quan sát bằng mắt thường.

Trứng được đẻ bên trong vỏ trái, hình bầu dục, màu trắng sữa, rất nhỏ nên khó phát hiện bằng mắt thường. Mỗi con cái có thể đẻ từ 300–800 trứng trong suốt vòng đời.

Ấu trùng (dòi) không có chân, thân màu trắng ngà, dài khoảng 7–9 mm khi trưởng thành. Dòi sống và phát triển bên trong thịt trái, nơi chứa nhiều dinh dưỡng. Giai đoạn này chính là lúc gây hại nặng nhất.

Nhộng hình bầu dục, màu nâu vàng, thường nằm trong đất dưới tán cây, sâu từ 2–5 cm. Sau 7–10 ngày (tùy điều kiện thời tiết), ruồi vàng trưởng thành sẽ vũ hóa, bay lên và tiếp tục vòng đời mới.

Vòng đời ruồi vàng kéo dài khoảng 18–30 ngày, phụ thuộc vào nhiệt độ và độ ẩm môi trường. Trong điều kiện thời tiết ấm áp (25–32°C), ruồi phát triển nhanh, mật số tăng cao, đặc biệt trong mùa trái chín rộ (tháng 8 đến tháng 12 dương lịch).

TẬP TÍNH SINH SỐNG

Ruồi vàng hoạt động mạnh vào sáng sớm và chiều mát, ưa khí hậu ẩm, mát, ít gió. Ban ngày chúng thường ẩn nấp trong tán lá, cỏ dại hoặc cây lân cận. Thành trùng cái dùng vòi đẻ nhọn chích vào vỏ trái để đẻ trứng, đồng thời tiết ra dịch gây tổn thương cơ học và tạo điều kiện cho nấm, vi khuẩn xâm nhập.

Ruồi vàng có khả năng bay xa từ 1–5 km, thậm chí hơn khi có gió thuận. Chúng bị thu hút mạnh bởi mùi thơm đặc trưng của trái chín hoặc đang trong giai đoạn gần chín sinh lý. Chính vì vậy, những vườn vú sữa chín rộ, chưa thu hoạch kịp thường là “ổ” phát sinh ruồi vàng nặng nề nhất.

DẤU HIỆU NHẬN BIẾT RUỒI VÀNG GÂY HẠI TRÊN VÚ SỮA

Trái vú sữa bị ruồi vàng tấn công thường có các dấu hiệu đặc trưng như sau:

• Trên vỏ trái xuất hiện vết châm nhỏ, hơi lõm xuống, thường kèm theo dịch nhựa hoặc nhựa trắng rỉ ra.
• Sau vài ngày, vùng xung quanh vết châm sậm màu, chuyển dần sang nâu hoặc đen.
• Bên trong trái, thịt bị mềm, thối nhũn, có dòi trắng sinh sống và ăn rỗng phần thịt gần hạt.
• Trái bị nhiễm nặng sẽ rụng sớm, bốc mùi hôi do lên men.
• Đối với những trái chưa rụng, khi bổ ra thấy nhiều dòi đang bò, làm giảm hoàn toàn giá trị thương phẩm.

Trên thực tế, bà con trồng vú sữa thường rất khó phát hiện sớm vì ruồi vàng chích và đẻ trứng kín đáo. Chỉ đến khi trái bị rụng hoặc chuyển màu bất thường mới nhận thấy sự xuất hiện của dòi bên trong.

 

ĐIỀU KIỆN PHÁT SINH VÀ PHÁT TRIỂN

Ruồi vàng phát sinh mạnh trong điều kiện thời tiết nóng ẩm, đặc biệt là từ tháng 7 đến tháng 12, khi cây vú sữa đang trong giai đoạn mang trái, trái gần chín hoặc thu hoạch rộ. Nhiệt độ thuận lợi nhất cho ruồi phát triển là từ 25–32°C, độ ẩm 70–90%.

Một số yếu tố làm tăng nguy cơ ruồi vàng bùng phát trong vườn:

• Vườn rậm rạp, ít tỉa cành, độ thông thoáng kém, ánh sáng khó lọt vào tán.
• Không thu gom trái rụng, để trái hư phân hủy dưới gốc, tạo môi trường lý tưởng cho nhộng phát triển.
• Không luân canh hoặc xen canh hợp lý, trồng nhiều loại cây ký chủ khác nhau cùng lúc khiến ruồi có nguồn thức ăn liên tục quanh năm.
• Ít sử dụng bẫy pheromone hoặc biện pháp sinh học, khiến mật số ruồi vàng khó kiểm soát.

TÁC HẠI CỦA RUỒI VÀNG TRÊN CÂY VÚ SỮA

Thiệt hại do ruồi vàng gây ra không chỉ dừng lại ở việc làm giảm năng suất, mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng và khả năng tiêu thụ sản phẩm.

• Trái non bị hư, rụng sớm, làm giảm số lượng thu hoạch thực tế.
• Trái bị thối, nhũn, có dòi khiến người tiêu dùng e ngại, làm mất uy tín sản phẩm.
• Trái chín bị rỗng ruột, dễ nứt hoặc hư nhanh, không thể vận chuyển xa.
• Giảm giá trị xuất khẩu, bởi ruồi vàng là đối tượng kiểm dịch nghiêm ngặt ở nhiều quốc gia.
• Khó phục hồi năng suất cho vụ sau nếu không diệt triệt để nguồn nhộng trong đất.

Nhiều hộ nông dân tại ĐBSCL từng ghi nhận thiệt hại lên đến 60–80% sản lượng trong những năm ruồi vàng phát sinh mạnh, đặc biệt ở các vườn không thu hoạch kịp hoặc để trái chín lâu trên cây.

BIỆN PHÁP PHÒNG TRỪ RUỒI VÀNG TRÊN VÚ SỮA

Để quản lý hiệu quả ruồi vàng, bà con cần áp dụng biện pháp tổng hợp (IPM) kết hợp giữa canh tác, sinh học và hóa học – trong đó biện pháp phòng ngừa là chủ đạo.

Biện pháp canh tác

• Vệ sinh vườn thường xuyên: Thu gom toàn bộ trái rụng, trái hư đem chôn sâu hoặc đốt để tiêu diệt dòi và nhộng còn tồn tại trong trái.
• Làm đất sạch quanh tán: Cày xới nhẹ sau vụ thu hoạch để phơi đất, hạn chế nhộng tồn lưu.
• Tỉa cành, tạo tán hợp lý: Giúp vườn thông thoáng, giảm nơi trú ẩn của ruồi trưởng thành.
• Bao trái: Là biện pháp rất hiệu quả, đặc biệt đối với vú sữa. Bà con nên bao khi trái đạt kích thước 2–3 cm, dùng bao giấy chuyên dụng hoặc bao nilon đục lỗ thoáng khí. Bao càng sớm, tỷ lệ trái bị đục càng thấp.
• Thu hoạch đúng độ chín: Tránh để trái quá lâu trên cây, vì càng gần chín càng thu hút ruồi vàng.

Biện pháp sinh học

• Dùng bẫy pheromone (bẫy Methyl eugenol): Loại bẫy này thu hút ruồi đực, làm giảm khả năng giao phối. Nên treo bẫy ở độ cao 1,5–2 m, mật độ 15–20 bẫy/ha, kiểm tra và thay dung dịch hấp dẫn định kỳ 2–3 tuần/lần.
• Dùng bẫy protein thủy phân: Dung dịch protein pha loãng kết hợp thuốc diệt côn trùng (theo hướng dẫn) có khả năng thu hút ruồi cái. Có thể treo bẫy hoặc phun mồi trên tán lá.
• Bảo tồn thiên địch: Một số ong ký sinh (Opius spp., Diachasmimorpha spp.) có khả năng ký sinh trứng và ấu trùng ruồi vàng. Tránh sử dụng thuốc hóa học phổ rộng trong giai đoạn ong ký sinh hoạt động mạnh.

Biện pháp hóa học

Khi mật số ruồi cao, bà con có thể áp dụng biện pháp phun mồi protein có pha thuốc hoặc phun bao vây vùng trái non để giảm mật độ.

Một số hoạt chất được khuyến cáo sử dụng gồm:

• Spinosad (có trong sản phẩm sinh học) – hiệu quả cao, an toàn cho thiên địch.
• Abamectin, Lambda-cyhalothrin – dùng đúng liều lượng, tránh phun trực tiếp lên trái sắp thu hoạch.
• Phun thuốc diệt ruồi trưởng thành ở những khu vực tập trung nhiều ruồi, kết hợp đặt bẫy liên tục trong mùa trái.

Lưu ý:

• Không phun thuốc khi cây đang trong giai đoạn gần thu hoạch để đảm bảo an toàn thực phẩm.
• Nên luân phiên hoạt chất để tránh hiện tượng kháng thuốc.
• Phối hợp biện pháp sinh học – cơ học – hóa học đồng bộ để đạt hiệu quả cao.

KHUYẾN NGHỊ THỰC TẾ CHO NHÀ VƯỜN

• Theo dõi bẫy ruồi thường xuyên để đánh giá mật số và thời điểm phát sinh.
• Bao trái đồng loạt trong vườn để tránh ruồi tấn công trái chưa bao.
• Không để vườn cỏ rậm, vườn hoang lân cận, vì đây là nơi ruồi cư trú và sinh sản.
• Phun protein mồi định kỳ 7–10 ngày/lần vào thời điểm ruồi hoạt động mạnh (sáng sớm hoặc chiều mát).
• Liên kết cộng đồng: Các hộ trong cùng khu vực cần phối hợp xử lý đồng loạt – bởi nếu chỉ một vườn làm riêng lẻ, ruồi từ vườn bên cạnh vẫn có thể bay sang.

Ruồi vàng là đối tượng gây hại nguy hiểm nhất đối với cây vú sữa và nhiều loại cây ăn trái khác. Một con ruồi nhỏ nhưng có thể gây thiệt hại lớn cho cả vụ mùa nếu nhà vườn chủ quan. Do đó, việc phòng là chính, diệt sớm, làm sạch vườn và bao trái kịp thời chính là chìa khóa giúp bà con hạn chế tối đa tác hại của loài côn trùng này.

Khi hiểu rõ tập tính, vòng đời và điều kiện phát sinh, bà con hoàn toàn có thể kiểm soát ruồi vàng một cách hiệu quả, bảo vệ vườn vú sữa luôn xanh tốt, trái đạt chất lượng cao, đủ tiêu chuẩn tiêu thụ trong nước và xuất khẩu.