Hồ tiêu từng được mệnh danh là “vàng đen” của nông nghiệp Việt Nam. Đã có thời điểm, diện tích và sản lượng hồ tiêu đưa nước ta trở thành quốc gia xuất khẩu tiêu lớn nhất thế giới, chiếm hơn 40% thị phần toàn cầu. Tuy nhiên, trong quá trình canh tác thâm canh kéo dài, nhiều đối tượng dịch hại nguy hiểm đã và đang đe dọa sự phát triển bền vững của ngành hàng này. Trong số đó, tuyến trùng hại rễ là một tác nhân đặc biệt đáng lo ngại.

Khác với các loại sâu bệnh dễ nhận biết trên thân, lá hay quả, tuyến trùng tồn tại và gây hại âm thầm trong đất, tấn công trực tiếp vào bộ rễ – cơ quan sinh dưỡng quan trọng nhất của cây hồ tiêu. Sự phá hoại của tuyến trùng không chỉ làm suy yếu rễ, giảm khả năng hấp thu nước và dinh dưỡng, mà còn mở đường cho hàng loạt bệnh nguy hiểm khác như vàng lá, thối rễ, chết nhanh, chết chậm… Tình trạng này khiến nhiều vườn tiêu bị suy thoái nghiêm trọng, tuổi thọ cây giảm mạnh, năng suất sụt giảm đáng kể, thậm chí có nơi mất trắng cả vườn.

Đặc điểm và cơ chế gây hại của tuyến trùng

Tuyến trùng là nhóm sinh vật bậc thấp, có kích thước hiển vi, cơ thể dạng sợi chỉ dài 0,5–2 mm, không thể quan sát bằng mắt thường. Trong sản xuất hồ tiêu, loài phổ biến và nguy hiểm nhất là tuyến trùng nốt sưng (Meloidogyne spp.), với ba loài chính thường gặp gồm Meloidogyne incognita, M. arenaria và M. javanica.

Tuyến trùng có vòng đời ngắn, thường từ 25–35 ngày tùy điều kiện nhiệt độ và ẩm độ đất. Tuyến trùng cái có khả năng đẻ hàng trăm quả trứng trong một ổ. Ấu trùng sau khi nở từ trứng sẽ xâm nhập vào rễ non, di chuyển vào mô rễ và tiết enzyme phá vỡ cấu trúc tế bào. Quá trình này kích thích sự hình thành các mô bất thường, tạo thành những nốt sưng (gall) trên rễ. Đây chính là biểu hiện đặc trưng giúp chẩn đoán tuyến trùng.

Khi tuyến trùng ký sinh, các tế bào rễ bị biến dạng thành những tế bào khổng lồ giàu dinh dưỡng, phục vụ cho tuyến trùng hút ăn. Sự biến dạng này đồng thời làm tắc nghẽn mạch dẫn, khiến việc vận chuyển nước và khoáng chất trong cây bị gián đoạn. Về lâu dài, bộ rễ bị suy yếu, khả năng hấp thu dinh dưỡng giảm mạnh, kéo theo toàn bộ cây tiêu chậm phát triển, lá vàng, quả ít và chất lượng giảm.

Triệu chứng và tác động trên vườn tiêu

Biểu hiện trên thân và lá thường khá mơ hồ, dễ nhầm lẫn với thiếu dinh dưỡng hoặc úng hạn. Cây tiêu bị tuyến trùng tấn công thường có hiện tượng lá vàng loang lổ, rụng sớm, đọt non còi cọc, ít cành quả, năng suất giảm dần theo năm. Tuy nhiên, triệu chứng rõ rệt nhất nằm ở bộ rễ. Khi nhổ cây hoặc quan sát rễ bị bệnh, sẽ thấy rễ có nhiều nốt u sưng kích thước không đều, rễ tơ bị thối đen, dễ gãy, rễ chính ngắn và kém phát triển.

Điều nguy hiểm là tuyến trùng không chỉ gây hại trực tiếp mà còn gián tiếp làm gia tăng các bệnh chết nhanh (do Phytophthora capsici), chết chậm (do Fusarium, Pythium), vàng lá thối rễ (do nhiều loài nấm đất kết hợp). Đây là sự cộng hưởng làm bệnh trên hồ tiêu trở nên cực kỳ khó kiểm soát. Trong nhiều trường hợp, tuyến trùng chính là tác nhân “mở cửa” cho các loại nấm xâm nhập, làm bùng phát dịch bệnh chết hàng loạt.

Điều kiện phát sinh và bùng phát

Tuyến trùng phát triển mạnh trong điều kiện đất tơi xốp vừa phải, ẩm độ cao, nhiệt độ 25–30°C. Đáng chú ý, những vườn tiêu canh tác liên tục nhiều năm trên cùng một chân đất thường bị tuyến trùng nặng do mật số tích tụ ngày càng cao.

Một số yếu tố thúc đẩy sự bùng phát tuyến trùng gồm:

• Đất thoát nước kém, ẩm ướt kéo dài.

• Canh tác thâm canh, bón nhiều đạm, ít hữu cơ.

• Hạn chế luân canh, không có biện pháp xử lý đất trước khi trồng mới.

• Sử dụng hom giống nhiễm bệnh ngay từ đầu.

Trong bối cảnh diện tích hồ tiêu ở Tây Nguyên và Đông Nam Bộ phần lớn được trồng trên đất tái canh, đất đã qua nhiều năm canh tác tiêu hoặc cà phê, nguy cơ tuyến trùng càng trở nên trầm trọng hơn.

Tác hại về kinh tế và sản xuất

Thiệt hại do tuyến trùng gây ra là rất lớn. Nhiều nghiên cứu cho thấy, nếu không kiểm soát tốt, năng suất hồ tiêu có thể giảm từ 30–70%. Một số vùng trọng điểm đã ghi nhận tình trạng vườn tiêu chết hàng loạt chỉ sau 7–10 năm trồng, trong khi tuổi thọ bình thường của cây tiêu có thể đạt 20–25 năm. Điều này đồng nghĩa với việc nông dân phải tái đầu tư trồng mới sớm hơn, làm tăng chi phí và giảm hiệu quả sản xuất.

Ngoài ra, chi phí xử lý đất, cải tạo vườn, sử dụng thuốc bảo vệ thực vật để đối phó tuyến trùng cũng rất lớn. Trong khi đó, hồ tiêu là mặt hàng xuất khẩu, nên nguy cơ tồn dư thuốc xử lý tuyến trùng vượt ngưỡng cho phép sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến thị trường tiêu thụ. Do vậy, tuyến trùng không chỉ là vấn đề kỹ thuật mà còn là rào cản kinh tế và thương mại.

Biện pháp quản lý và phòng trừ

Việc quản lý tuyến trùng cần áp dụng tổng hợp nhiều giải pháp. Không có một biện pháp đơn lẻ nào đủ khả năng khống chế hoàn toàn đối tượng này.

Về canh tác, luân canh cây trồng được xem là giải pháp nền tảng. Sau khi phá bỏ vườn tiêu bị bệnh, nên luân canh ít nhất 2–3 năm với cây trồng không phải ký chủ của tuyến trùng, chẳng hạn như lúa, bắp hoặc cây họ đậu. Đây là cách tự nhiên để làm giảm mật số tuyến trùng trong đất. Đồng thời, cần tăng cường bón phân hữu cơ hoai mục, kết hợp phủ rơm rạ, cỏ khô để cải thiện hệ sinh vật đất, tạo môi trường cạnh tranh bất lợi cho tuyến trùng.

Trong khâu giống, bắt buộc sử dụng hom sạch bệnh, dùng chế phẩm sinh học để diệt trừ tuyến trùng và nấm hại trước khi trồng. Trồng xen cây che phủ như cúc vạn thọ, cây họ đậu cũng là biện pháp sinh học hỗ trợ, vì rễ của chúng tiết ra chất có khả năng ức chế tuyến trùng.

Về sinh học, một số chế phẩm chứa nấm Paecilomyces lilacinus, Trichoderma spp. hay vi khuẩn Bacillus subtilis, Pseudomonas fluorescens đã được chứng minh có hiệu quả trong việc tiêu diệt trứng tuyến trùng và kích thích sự phát triển của bộ rễ khỏe mạnh. Ngoài ra, các chiết xuất từ thảo mộc như neem (Azadirachtin), xoan, tỏi… cũng góp phần kiểm soát tuyến trùng theo hướng an toàn sinh thái.

Trong trường hợp mật số tuyến trùng quá cao, có thể cân nhắc sử dụng thuốc hóa học. Tuy nhiên, cần hết sức thận trọng vì nguy cơ tồn dư và tác động xấu đến môi trường đất. Khi sử dụng, cần tuân thủ nguyên tắc đúng liều, đúng thời điểm, luân phiên hoạt chất và kết hợp đồng bộ với các biện pháp khác.

Bên cạnh đó, dinh dưỡng cũng đóng vai trò quan trọng trong việc hạn chế tác hại của tuyến trùng. Cây tiêu có bộ rễ khỏe sẽ ít bị tuyến trùng xâm nhập hơn. Do đó, cần chú trọng bón phân hữu cơ kết hợp chế phẩm Trichoderma để tăng vi sinh vật có lợi trong đất, bổ sung canxi, magie, silic giúp rễ cứng cáp, cùng với các nguyên tố vi lượng như Bo, Kẽm, Đồng để tăng sức đề kháng. Các loại phân bón lá chứa humic, fulvic, amino acid cũng hỗ trợ rễ phục hồi nhanh sau khi bị tổn thương.

Kinh nghiệm thực tế từ các vùng trồng

Thực tế sản xuất tại nhiều vùng cho thấy, khi áp dụng quản lý tổng hợp, hiệu quả phòng trừ tuyến trùng rõ rệt hơn hẳn. Ở Đắk Lắk, nhiều hộ đã chuyển sang mô hình hữu cơ kết hợp sinh học, bón phân chuồng ủ Trichoderma, rải vạn thọ quanh gốc, bổ sung vi khuẩn đối kháng. Sau 2–3 vụ, mật số tuyến trùng giảm rõ rệt, cây phục hồi nhanh, năng suất ổn định.

Tại Gia Lai, những hộ trồng tiêu trên đất thấp đã đầu tư cải tạo bằng cách lên luống cao, hệ thống rãnh thoát nước chủ động, nhờ đó hạn chế điều kiện phát sinh tuyến trùng và nấm bệnh. Ở Bình Phước, việc áp dụng hệ thống tưới nhỏ giọt kết hợp phân bón hữu cơ sinh học cũng giúp cây tiêu khỏe mạnh, bộ rễ phát triển, ít bị tuyến trùng hơn. Những kinh nghiệm này cho thấy, hướng đi bền vững phải dựa vào sự kết hợp đồng bộ nhiều biện pháp, thay vì phụ thuộc vào thuốc hóa học đơn lẻ.

Trước yêu cầu ngày càng khắt khe của thị trường xuất khẩu và mục tiêu phát triển nông nghiệp bền vững, việc quản lý tuyến trùng trên hồ tiêu trong tương lai chắc chắn sẽ giảm dần sự phụ thuộc vào thuốc hóa học. Thay vào đó, sẽ chú trọng nhiều hơn đến biện pháp sinh học, hữu cơ và cải tạo hệ sinh thái đất.

Công nghệ vi sinh đang mở ra nhiều triển vọng, với việc sản xuất các chế phẩm nấm, vi khuẩn đối kháng tuyến trùng quy mô lớn. Đồng thời, nghiên cứu chọn tạo giống hồ tiêu kháng tuyến trùng cũng là hướng đi dài hạn, giúp giảm áp lực dịch hại ngay từ giai đoạn đầu. Ngoài ra, việc xây dựng mô hình canh tác bền vững, đa dạng cây trồng, quản lý dinh dưỡng cân đối và tái tạo độ phì đất sẽ là nền tảng quan trọng để giảm thiểu rủi ro do tuyến trùng.

Tuyến trùng hại rễ là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây nên tình trạng vàng lá, thối rễ, chết nhanh, chết chậm ở hồ tiêu. Với đặc tính sống trong đất, khó quan sát, tuyến trùng trở thành đối tượng dịch hại nguy hiểm, âm thầm nhưng tàn phá mạnh mẽ. Tuy nhiên, nếu nắm vững đặc điểm sinh học, triệu chứng, điều kiện phát sinh và áp dụng đồng bộ các biện pháp quản lý tổng hợp, người trồng tiêu hoàn toàn có thể hạn chế thiệt hại, bảo vệ được năng suất và kéo dài tuổi thọ vườn tiêu.

Trong sản xuất hồ tiêu hiện nay, quan điểm quản lý tuyến trùng cần thay đổi theo hướng “phòng là chính, trị khi cần thiết”, kết hợp giữa biện pháp canh tác, sinh học, dinh dưỡng và hóa học hợp lý. Chỉ có như vậy, ngành hồ tiêu Việt Nam mới có thể duy trì sự phát triển bền vững, giữ vững vị thế trên thị trường thế giới và mang lại giá trị kinh tế lâu dài cho bà con nông dân.

THIÊN NÔNG 689 HỖ TRỢ KỸ THUẬT MIỄN PHÍ TRÊN TOÀN QUỐC
MỌI THẮC MẮC BÀ CON LIÊN HỆ
☎️ 0785.888.689
🅾️ YouTUBE: THIÊN NÔNG 689 http://www.youtube.com/@thiennong689-tuvankythuatc8
📮 kythuatthiennong689@gmail.com
THIÊN NÔNG 689 TẬN TÂM- CHẤT LƯỢNG
XIN CHÂN THÀNH CẢM ƠN !!!