BỌ TRĨ VÀNG GÂY HẠI BẦU BÍ DƯA

Cây họ bầu bí (Cucurbitaceae) như dưa leo, dưa hấu, bí đỏ, bí xanh, mướp, khổ qua… là nhóm cây trồng ngắn ngày có giá trị kinh tế cao, được trồng phổ biến ở hầu hết các vùng nông nghiệp Việt Nam. Tuy nhiên, đây cũng là nhóm cây mẫn cảm với nhiều loại sâu bệnh, đặc biệt là bọ trĩ (Thrips spp.), một đối tượng gây hại nguy hiểm, có thể làm giảm năng suất từ 20 – 70% nếu không được kiểm soát đúng cách.

Bọ trĩ gây hại không chỉ ở phần lá và chồi non, mà còn ảnh hưởng đến hoa, trái và có thể truyền nhiều loại virus nguy hiểm. Trong những năm gần đây, do biến đổi khí hậu, thời tiết khô nóng kéo dài và việc lạm dụng thuốc bảo vệ thực vật, bọ trĩ có xu hướng bộc phát sớm, mật độ cao và kháng thuốc mạnh hơn trước.

Hôm nay, mời quý nhà vườn cùng Thiên Nông 689 tìm hiểu rõ hơn về loài dịch hại này nhé.

ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI VÀ PHÂN LOẠI

Bọ trĩ thuộc họ Thripidae, bộ Thysanoptera – là nhóm côn trùng nhỏ, miệng kiểu chích hút, chuyên hút dịch bào của mô thực vật.

Trên cây họ bầu bí, hai loài phổ biến nhất là:

Thrips palmi Karny (bọ trĩ dưa, hay bọ trĩ đuôi vàng)
Thrips tabaci Lindeman (bọ trĩ hành)

Đặc điểm hình thái trưởng thành

Kích thước: Dài khoảng 1 – 1,3 mm, thân hình ống thon nhỏ, có màu vàng nhạt hoặc vàng nâu.
Cánh: Hai đôi cánh hẹp, dài, có nhiều lông viền, khi nghỉ gập song song theo chiều dọc thân.
Đầu: Nhỏ, râu ngắn, gồm 7–8 đốt.
Miệng: Dạng chích hút, thích hợp để hút nhựa cây.
Mắt kép phát triển, giúp phát hiện chuyển động nhanh, do đó bọ trĩ rất linh hoạt, khó tiêu diệt.

Ấu trùng (bọ non)

Màu vàng nhạt, thân mềm, không cánh, di chuyển nhanh.
Thường tập trung ở mặt dưới lá non, nách lá, hoa hoặc đọt non.
Ấu trùng hút dịch bào của mô lá, gây tổn thương và bạc màu mô lá.

Trứng

Hình bầu dục, dài khoảng 0,2 mm.
Bọ trĩ cái đẻ trứng bằng cách chích sâu vào biểu bì lá hoặc cuống hoa.
Thời gian ủ trứng 2 – 4 ngày tùy nhiệt độ.

Tiền nhộng và nhộng

Sau hai tuổi ấu trùng, bọ trĩ hóa tiền nhộng và nhộng, thường rơi xuống đất, trong lớp lá khô hoặc trên mặt đất quanh gốc cây.
Giai đoạn này kéo dài 2 – 3 ngày, sau đó vũ hóa thành bọ trưởng thành.

ĐẶC ĐIỂM SINH HỌC VÀ TẬP TÍNH PHÁT TRIỂN

Vòng đời: Tùy điều kiện nhiệt độ và ẩm độ, vòng đời bọ trĩ kéo dài từ 10 – 18 ngày. Trong điều kiện khô nóng (30 – 35°C), chỉ khoảng 10 – 12 ngày là hoàn thành một thế hệ.
Khả năng sinh sản cao: Một con cái có thể đẻ 50 – 100 trứng. Do đó, chỉ sau vài tuần, mật độ có thể tăng gấp hàng chục lần.
Thời tiết khô, ít mưa, nắng gắt là điều kiện lý tưởng để bọ trĩ bộc phát mạnh.
Bọ trĩ có khả năng ẩn nấp rất tốt, chúng thường chui vào trong nụ hoa, lá non cuộn hoặc đọt non để tránh thuốc và thiên địch.
Hoạt động mạnh vào sáng sớm và chiều mát, giảm khi trời mưa hoặc ẩm cao.

Bọ trĩ là loài đa ký chủ, có thể tồn tại trên nhiều loại cây trồng khác nhau như hành, tỏi, ớt, cà, đậu, bông vải, thuốc lá, và rất nhiều cỏ dại (như cỏ lồng vực, cỏ gấu…). Chính điều này làm cho việc kiểm soát triệt để trở nên khó khăn hơn.

CƠ CHẾ VÀ BIỂU HIỆN GÂY HẠI

Bọ trĩ gây hại bằng cơ chế chích hút. Chúng dùng kim hút chích vào tế bào biểu bì và hút dịch bào, làm tế bào bị rách vỡ, mất diệp lục, mô lá chuyển màu bạc hoặc xám. Tùy theo giai đoạn phát triển của cây, tác hại thể hiện khác nhau:

Giai đoạn cây con và sinh trưởng sinh dưỡng

Lá non bị xoăn, quăn lại, xuất hiện những vệt bạc trắng, xám hoặc nâu cháy.
Khi bị hại nặng, đọt non bị biến dạng, khô, ngừng phát triển, cây còi cọc, chậm lớn.
Bọ trĩ chích vào cuống lá và nách chồi làm lá non không bung ra được, tạo hình dạng quăn cúp đặc trưng.

Giai đoạn ra hoa

Bọ trĩ chui vào hoa để hút nhựa, làm hoa héo, rụng sớm, giảm tỷ lệ đậu trái.
Ở dưa leo và khổ qua, nếu bị hại ở nụ, hoa sẽ bị teo nhỏ, khô và rụng sớm.

Giai đoạn nuôi trái

Trái non bị chích hút gây sần sùi, xước da, biến dạng, bạc màu, nhất là ở phần cuống trái.
Trái lớn hơn vẫn tiếp tục bị ảnh hưởng, dẫn đến mất giá trị thương phẩm nghiêm trọng.

Bọ trĩ truyền virus

Một trong những thiệt hại nghiêm trọng nhất là bọ trĩ là vật môi giới truyền virus gây bệnh khảm và xoăn lá, đặc biệt là:

Tomato spotted wilt virus (TSWV)
Watermelon silver mottle virus (WSMoV)

Các virus này gây vàng lá, khảm, biến dạng lá và quả, dẫn đến thiệt hại rất lớn.

ĐIỀU KIỆN PHÁT SINH PHÁT TRIỂN

Bọ trĩ phát triển mạnh trong điều kiện:

Thời tiết khô, nóng, độ ẩm thấp (<70%).
Ít mưa, nắng nhiều, không khí hanh khô.
Vườn rậm rạp, thiếu thông thoáng, cỏ dại nhiều.
Bón thừa đạm, cây ra nhiều lá non mềm – nguồn thức ăn hấp dẫn cho bọ trĩ.
Phun thuốc trừ sâu không hợp lý, làm chết thiên địch và tạo điều kiện bọ trĩ bộc phát trở lại mạnh hơn.

Ngoài ra, bọ trĩ có khả năng phát tán theo gió, nên rất dễ lây lan trên diện rộng, nhất là trong khu vực canh tác tập trung dưa hoặc bầu bí liên tục quanh năm.

NGƯỠNG GÂY HẠI

Theo các nghiên cứu trong và ngoài nước, ngưỡng gây hại kinh tế của bọ trĩ trên cây họ bầu bí là:

3 – 5 con/lá non hoặc
2 – 3 con/nụ hoa

Khi vượt ngưỡng này, bà con cần can thiệp kịp thời bằng biện pháp sinh học hoặc hóa học phù hợp để tránh bộc phát dịch hại lớn.

BIỆN PHÁP QUẢN LÝ

Quản lý bọ trĩ hiệu quả đòi hỏi phối hợp nhiều giải pháp đồng bộ, dựa trên nguyên tắc phòng là chính, diệt là hỗ trợ.

Biện pháp canh tác

Vệ sinh đồng ruộng sạch sẽ, dọn bỏ tàn dư cây trồng và cỏ dại – nơi trú ngụ của bọ trĩ và virus.
Luân canh cây trồng khác họ (như lúa, ngô, đậu phộng) để cắt đứt vòng đời ký chủ.
Trồng mật độ vừa phải, đảm bảo vườn thông thoáng, giảm ẩm độ trong tán.
Tưới phun mưa nhẹ thường xuyên giúp rửa trôi bọ trĩ khỏi mặt lá non.
Bón phân cân đối, tránh dư đạm. Nên tăng cường kali, canxi, silic để lá dày, cứng, giảm sức hút đối với bọ trĩ.

Biện pháp cơ học và vật lý

Dùng bẫy dính màu xanh lam hoặc vàng (bọ trĩ rất nhạy cảm với màu này) để bắt bớt trưởng thành.
- Mật độ đặt: 1 bẫy/100 m², treo cao ngang tán cây.
- Kiểm tra và thay bẫy định kỳ 7 – 10 ngày/lần.
Cắt bỏ lá, chồi bị hại nặng và đem tiêu hủy sớm để hạn chế lây lan.
Có thể dùng lưới chắn côn trùng cho nhà màng trồng dưa để ngăn bọ trĩ xâm nhập từ ngoài.

Biện pháp sinh học

Bảo tồn thiên địch tự nhiên như:
- Nhện bắt mồi (Amblyseius cucumeris, Amblyseius swirskii)
- Bọ rùa (Coccinellidae)
- Ong ký sinh (Ceranisus menes)
Sử dụng chế phẩm sinh học:
- Nấm xanh Metarhizium anisopliae
- Nấm trắng Beauveria bassiana
- Dung dịch chiết xuất neem (Azadirachtin)
  Các chế phẩm này vừa an toàn, vừa hạn chế được tình trạng kháng thuốc.

Biện pháp hóa học (khi mật số cao)

Chỉ sử dụng khi các biện pháp khác không hiệu quả và mật độ vượt ngưỡng gây hại.

Nguyên tắc sử dụng:
- Luân phiên nhóm hoạt chất khác nhau (để tránh kháng thuốc).
- Phun kỹ mặt dưới lá, nách lá và ngọn non – nơi bọ trĩ tập trung nhiều nhất.
- Không phun vào thời kỳ hoa nở rộ để tránh ảnh hưởng đến côn trùng thụ phấn.

Một số hoạt chất được khuyến cáo có hiệu lực tốt:

Emamectin benzoate
Abamectin
Thiamethoxam + lambda-cyhalothrin

Lưu ý:

Không sử dụng một hoạt chất liên tục quá 2 lần/vụ.
Phun vào sáng sớm hoặc chiều mát.
Tuân thủ thời gian cách ly ghi trên nhãn thuốc để đảm bảo an toàn cho người tiêu dùng.

Kết hợp vi lượng và chất chống stress

Bổ sung silic, canxi và kẽm giúp thành tế bào dày, lá cứng, giảm tổn thương do bọ trĩ.
Có thể kết hợp với vitamin tổng hợp nhằm tăng sức đề kháng, kích thích chồi và lá non khỏe mạnh trở lại.

QUẢN LÝ BỌ TRĨ TRONG NHÀ MÀNG VÀ NGOÀI ĐỒNG

Trong nhà màng

Dùng lưới chắn côn trùng lỗ ≤ 0,3 mm.
Phun xử lý đất trước trồng bằng nấm xanh, nấm trắng hoặc chế phẩm sinh học diệt bọ trĩ.
Đặt bẫy dính xanh lam quanh và trong nhà màng để theo dõi quần thể.
Không trồng xen các cây ký chủ phụ (ớt, cà, đậu…) trong cùng khu vực.

Ngoài đồng ruộng

Luân canh mùa vụ hợp lý, không trồng liên tục cùng họ bầu bí.
Tăng cường tưới phun sương trong mùa khô.
Kết hợp thiên địch với phun sinh học định kỳ 7 – 10 ngày/lần.

CƠ CHẾ KHÁNG THUỐC VÀ HƯỚNG QUẢN LÝ

Bọ trĩ có tốc độ sinh sản nhanh, biến dị di truyền mạnh, nên dễ hình thành tính kháng thuốc nếu lạm dụng hóa chất đơn điệu. Cơ chế kháng thuốc có thể do:

Enzyme phân giải hoạt chất tăng cao.
Biến đổi vị trí tác động của thuốc.
Thay đổi hành vi, tránh tiếp xúc với thuốc (ẩn nấp trong hoa, cuộn lá).

Giải pháp:

Luân phiên nhóm thuốc khác cơ chế tác động.
Kết hợp sinh học – hóa học – cơ học đồng thời.
Hạn chế phun tràn lan, chỉ xử lý cục bộ nơi mật độ cao.

Để kiểm soát bọ trĩ hiệu quả và bền vững, bà con cần nhớ ba nguyên tắc “vàng” trong quản lý đồng ruộng:
Thứ nhất, luôn giữ ruộng sạch và thông thoáng, thường xuyên quản lý cỏ dại, tàn dư cây trồng và ký chủ phụ – đây là nơi trú ẩn và sinh sản ưa thích của bọ trĩ.
Thứ hai, tăng cường thiên địch tự nhiên như bọ rùa, nhện bắt mồi, ong ký sinh… đồng thời kết hợp sử dụng chế phẩm sinh học, giúp duy trì cân bằng sinh thái, giảm áp lực sâu hại mà không ảnh hưởng đến môi trường.
Thứ ba, trong trường hợp mật số bọ trĩ tăng cao và buộc phải dùng thuốc hóa học, bà con hãy chọn đúng hoạt chất, đúng thời điểm và đúng cách phun, đồng thời luân phiên các nhóm thuốc để tránh tình trạng kháng thuốc – vấn đề đang ngày càng nghiêm trọng trên các vùng chuyên canh.

Quan trọng hơn hết, phòng ngừa luôn hiệu quả hơn chữa trị. Khi bà con nắm vững quy luật phát sinh, hiểu rõ đặc tính sinh học của bọ trĩ và áp dụng đồng bộ các biện pháp sinh học, canh tác và hóa học một cách hợp lý, thì việc quản lý bọ trĩ trên bầu, bí, dưa sẽ không còn là nỗi lo lớn. Một ruộng dưa xanh khỏe, ít sâu bệnh, năng suất cao chính là phần thưởng xứng đáng cho sự kiên trì, tỉ mỉ và hiểu biết của người làm nông.

Thiên Nông 689 xin gửi lời cảm ơn chân thành đến quý bà con đã luôn tin tưởng và đồng hành trong suốt thời gian qua.
Mỗi vườn cây đều có điều kiện đất đai, thời tiết và cách chăm sóc khác nhau, vì vậy để đạt hiệu quả cao nhất, bà con nên liên hệ trực tiếp với đội ngũ kỹ thuật Thiên Nông 689 để được hướng dẫn cụ thể, đúng tình trạng của vườn mình.

THIÊN NÔNG 689 HỖ TRỢ KỸ THUẬT MIỄN PHÍ TOÀN QUỐC

Mọi thắc mắc, bà con vui lòng liên hệ:

☎️ 0785.888.689
🅾️ YouTube: THIÊN NÔNG 689
📮 Email: kythuatthiennong689@gmail.com
🌐 Website: https://thiennong689.com.vn/
🎶 Tiktok: @ctycpxnkthiennong689

THIÊN NÔNG 689 TẬN TÂM – CHẤT LƯỢNG