PHÂN BỐ VÀ KÝ CHỦ

Bọ xít xanh phân bố rộng rãi ở nhiều vùng trồng cây ăn trái thuộc khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới, bao gồm Ấn Độ, Miến Điện, Sri Lanka, Indonesia, Trung Quốc và Việt Nam. Tại nước ta, loài này được ghi nhận xuất hiện phổ biến ở các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long, miền Đông Nam Bộ và một số vùng trung du miền Bắc – nơi có diện tích trồng cây có múi tập trung.

Đây là loài gây hại chuyên biệt trên nhóm cây họ cam chanh (Rutaceae), trong đó cam, quýt, chanh, bưởi là ký chủ ưa thích nhất. Ngoài ra, bọ xít xanh cũng có thể sống tạm thời trên một số cây ký chủ phụ như ổi, xoài, mít… để chờ quay lại tấn công cây có múi khi điều kiện thuận lợi.

ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI

Thành trùng

• Bọ trưởng thành có màu xanh lá cây bóng, thân hình bầu dục, dài 15–20 mm, rộng khoảng 11 mm.
• Vòi chích hút phát triển dài đến cuối bụng, là cơ quan gây hại chính.
• Trên ngực trước có hai gai nhọn nhô ra hai bên và cong về phía sau; dọc hai bên bụng có viền hình răng cưa dễ nhận biết.
• Mặt bụng có một đường nổi rõ rệt chạy dọc giữa thân.
• Tuổi thọ trung bình của thành trùng khoảng 1 tháng trong điều kiện tự nhiên.

Trứng

• Được đẻ thành từng ổ gồm 12–15 trứng, xếp thành 2–3 hàng đều đặn trên mặt dưới lá non hoặc cuống trái.
• Trứng mới đẻ màu trắng trong, dần chuyển trắng đục rồi ngả sang màu sậm khi sắp nở.
• Thời gian ủ trứng 6–8 ngày.

Ấu trùng

• Giai đoạn ấu trùng kéo dài 25–29 ngày, trải qua 5 tuổi.
• Mới nở có chiều dài 2,5–3 mm, thân bầu dục, màu vàng nhạt, hai bên bụng có 8 chấm đen đặc trưng.
• Vòi dài cuộn dưới ngực. Khi lớn dần, cơ thể chuyển sang màu xanh nhạt rồi xanh đậm trước khi hóa thành trùng.

TẬP TÍNH SINH SỐNG

Bọ xít xanh ưa môi trường râm mát, độ ẩm vừa phải và ít gió. Vào những ngày nắng gắt trên 30°C, chúng hầu như không hoạt động, thường ẩn nấp trong tán lá rậm, trên cành khuất ánh nắng hoặc giữa các trái nằm sâu bên trong tán.

Sau khi giao phối 1–2 ngày, bọ cái bắt đầu đẻ trứng, tập trung ở những vườn cam, quýt lâu năm, tán lá dày, ít được cắt tỉa.

Ấu trùng mới nở sống tập trung quanh ổ trứng, thường quay đầu vào nhau để giữ ẩm. Khi bước sang tuổi 2, bọ non bắt đầu phân tán đến các trái non để chích hút dịch trái.
Khi lột xác, chúng thường cắm vòi vào trái, vì vậy trên vỏ trái thường dính nhiều xác bọ ở các độ tuổi khác nhau – một đặc điểm nhận biết khá rõ.

Cả bọ non và bọ trưởng thành đều chích hút mô trái, đặc biệt ưa thích trái non, khiến trái bị chai, sượng, biến dạng hoặc rụng sớm. Vào giai đoạn trái lớn, chúng vẫn có thể tiếp tục gây hại, để lại vết thâm nâu quanh vết chích, tạo điều kiện cho nấm và vi khuẩn xâm nhập, dẫn đến thối trái sau này.

DẤU HIỆU VÀ TÁC HẠI

Trên cây có múi, bọ xít xanh có thể gây hại ở nhiều bộ phận, trong đó trái non là đối tượng bị ảnh hưởng nặng nhất:

• Trái non bị chích hút: xuất hiện chấm nhỏ, quanh vết chích sậm màu, sau đó trái vàng và rụng sớm.
• Trái đang lớn: bề mặt sần sùi, méo mó, vỏ chai cứng, thịt trái sượng hoặc khô múi.
• Trái già hoặc gần thu hoạch: xuất hiện vết nám nâu, lõm nhẹ, dễ bị nấm bệnh xâm nhập.
• Trên đọt non: mô lá bị chích sẽ khô quăn, ảnh hưởng đến sinh trưởng và ra hoa sau này.

Bọ xít xanh gây thiệt hại nặng trong giai đoạn ra trái non, khi mô trái còn mềm, nhiều dịch ngọt. Nếu không kiểm soát, thiệt hại có thể lên đến 70–80% năng suất ở những vườn bị nhiễm nặng, đặc biệt tại vùng Đồng bằng sông Cửu Long.

Ngoài thiệt hại trực tiếp, bọ xít còn tạo vết thương mở trên vỏ trái, là “cửa ngõ” cho nhiều loại nấm bệnh như thán thư, loét vi khuẩn… xâm nhập, làm giảm chất lượng và giá trị thương phẩm của trái.

ĐIỀU KIỆN PHÁT SINH PHÁT TRIỂN

Bọ xít xanh phát triển mạnh trong mùa khô, thời tiết nắng ấm, đặc biệt ở những vườn:

• Có tán lá rậm, ít cắt tỉa, thông thoáng kém.
• Ra đọt và ra hoa không đồng loạt, kéo dài thời gian có mô non.
• Nhiều cỏ dại hoặc cây ký chủ phụ quanh vườn.
• Không được vệ sinh sau thu hoạch, tạo môi trường trú ngụ thuận lợi cho bọ phát triển và đẻ trứng.

Một năm bọ xít xanh có thể sinh sản 5–6 lứa, mỗi vòng đời chỉ kéo dài khoảng 30–40 ngày, do đó mật số có thể tăng nhanh nếu không được phòng trừ sớm.

BIỆN PHÁP PHÒNG TRỊ

Biện pháp canh tác

• Tỉa cành, tạo tán thông thoáng, giúp ánh sáng lọt đều và hạn chế nơi trú ngụ của bọ.
• Vệ sinh vườn thường xuyên, dọn sạch lá khô, trái rụng, cành tăm để cắt đứt nơi bọ ẩn nấp.
• Phát quang cỏ dại và cây ký chủ phụ (ổi, xoài, mít, chanh rừng…) quanh vườn.
• Điều tiết cho cây ra đọt và ra hoa đồng loạt, tránh kéo dài giai đoạn có trái non.
• Dùng vợt tay bắt bọ xít vào sáng sớm hoặc chiều mát – khi bọ di chuyển chậm.
• Kiểm tra vườn định kỳ, ngắt bỏ ổ trứng, tiêu hủy xác bọ để ngăn phát sinh thế hệ mới.

Biện pháp sinh học

• Bảo tồn thiên địch tự nhiên như ong ký sinh, nhện, bọ rùa.
• Nuôi kiến vàng trong vườn cam quýt là biện pháp sinh học hiệu quả, vì kiến vàng rất ưa tấn công bọ xít và ấu trùng.
• Có thể phun chế phẩm sinh học chứa nấm xanh (Metarhizium anisopliae) hoặc nấm trắng (Beauveria bassiana) ở giai đoạn bọ non.

Biện pháp hóa học

Khi mật độ bọ cao (từ 3–5 con/100 trái), có thể sử dụng thuốc bảo vệ thực vật phù hợp, ưu tiên nhóm tiếp xúc – xua đuổi – vị độc nhẹ, ít ảnh hưởng đến thiên địch, chẳng hạn:

• Imidacloprid, Thiamethoxam, Lambda-cyhalothrin,….

Phun thuốc vào sáng sớm hoặc chiều mát, tập trung ở phần tán có trái non và mặt dưới lá.
Không phun thuốc khi cây đang trổ hoa để tránh làm ảnh hưởng đến quá trình thụ phấn.
Luân phiên hoạt chất khác nhau để tránh hiện tượng kháng thuốc.
Nếu mật số vẫn cao, phun nhắc lại sau 7–10 ngày để diệt triệt để thế hệ mới nở.

MỘT SỐ LƯU Ý QUẢN LÝ

• Theo dõi bọ xít định kỳ 7–10 ngày/lần, nhất là sau mưa hoặc khi cây đang nuôi trái.
• Sử dụng bẫy đèn hoặc vợt tay để bắt bọ trưởng thành vào đầu vụ.
• Sau thu hoạch, bón phân phục hồi hợp lý (đặc biệt là canxi – silic – vi lượng) giúp cây khỏe, tăng sức đề kháng tự nhiên, hạn chế tác hại khi bị chích hút.
• Kết hợp các biện pháp canh tác, sinh học và hóa học

Bọ xít xanh là đối tượng dịch hại quan trọng trên cây có múi, gây thiệt hại nghiêm trọng nếu bà con chủ quan hoặc phát hiện muộn. Tuy nhiên, nếu nắm rõ tập tính sinh học và chủ động phòng trừ sớm, việc kiểm soát loài này hoàn toàn nằm trong tầm tay.

Giữ vườn thông thoáng – sạch cỏ – ít ký chủ phụ, kết hợp thiên địch tự nhiên và biện pháp sinh học, chỉ dùng thuốc khi thật cần thiết sẽ giúp bà con quản lý bọ xít xanh hiệu quả, bảo vệ năng suất và chất lượng trái, đồng thời duy trì được hệ sinh thái vườn cây bền vững, an toàn cho môi trường.